Podstawą prawną regulującą zasady stosowania sporów zbiorowych jest jest Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. z 1991 Nr 55, poz. 236 z późn. zm.)
Definicja i przedmiot sporu zbiorowego
Spór zbiorowy to konflikt pomiędzy pracownikami a pracodawcą, którego przedmiotem są warunki pracy, płacy lub świadczeń socjalnych oraz prawa i wolności związkowe pracowników. Przedmiotem sporu zbiorowego nie mogą być indywidualne żądania pracownicze, wynikające z indywidualnego stosunku pracy. Spór, którego przedmiotem jest takie żądanie, nawet gdy dotyczy ono grupy pracowników, jest indywidualnym sporem pracy, rozstrzyganym przez sąd pracy (art. 4 §1 ustawy oraz art. 262 §2 k.p.).
Spory zbiorowe są rozwiązywane według procedur pozasądowych.
Strony sporu zbiorowego
Stronami sporu zbiorowego są pracownicy i pracodawca.
Pierwsza ze stron sporu zbiorowego – pracownicy, mogą być reprezentowani tylko przez związek zawodowy. Jeżeli w zakładzie pracy działa więcej niż jedna organizacja związkowa, to każda z nich może reprezentować pracowników w sprawie stanowiącej przedmiot tego sporu. Działające w zakładzie organizacje związkowe mogą utworzyć wspólną reprezentację związkową do występowania w sporze zbiorowym (art. 3 ust. 1 i 2 ustawy).
Drugą stroną sporu zbiorowego jest pracodawca. Pracodawca może być reprezentowany w sporze przez organizację pracodawców, której jest członkiem (art. 2 ust. 2 ustawy).
Konsekwencją określenia przez ustawę drugiej strony sporu zbiorowego jako pracodawcy jest to, że stroną tą nie może być organ władzy lub administracji państwowej ani też organ samorządu terytorialnego, nawet jeśli organy te są władne wydać lub zmienić akt prawny w sprawie będącej przedmiotem sporu zbiorowego.
Żądania wobec pracodawcy
Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia przez związek zawodowy reprezentujący pracowników z żądaniami wobec pracodawcy, dotyczącymi praw i interesów zbiorowych pracowników (warunki pracy, płacy lub świadczeń socjalnych oraz prawa i wolności związkowe), jeżeli pracodawca nie uwzględnił wszystkich żądań w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym jednak niż 3 dni. Podmiot wszczynający spór może uprzedzić, że w razie nieuwzględnienia wysuniętych żądań zostanie ogłoszony strajk (art. 7 ust. 1 i 2 ustawy).
Jeżeli spór dotyczy treści układu zbiorowego pracy lub innego porozumienia, którego stroną jest organizacja związkowa, wszczęcie i prowadzenie sporu o zmianę układu lub porozumienia może nastąpić nie wcześniej niż z dniem ich wypowiedzenia (art. 4 ust. 2 ustawy).
Ustawa nie precyzuje, w jaki sposób związek zawodowy występuje do pracodawcy z żądaniami. Można więc przyjąć, że w takiej sytuacji wystarczy ustne wystąpienie do pracodawcy. Niemniej jednak, dla bezpieczeństwa żądania powinny zostać zgłoszone na piśmie.
W zgłoszeniu sporu powinien zostać określony przedmiot żądań objętych sporem. Takie zgłoszenie żądań musi spełniać wszystkie wymogi art. 7 ustawy, w przeciwnym bowiem razie nie można wystąpienia nazwać zawiązaniem sporu.
Zgodnie ze wskazaniami ustawy zgłoszenie sporu zbiorowego powinno zawierać:
- podmiot występujący z żądaniami (wskazanie nazwy związku zawodowego)
- określenie czyje prawa i interesy są reprezentowane przez związek (określonej grupy zawodowej, pracowników danego działu itd.)
- żądania pracownicze (określone w sposób konkretny).
Rokowania
Rokowania są obowiązkową procedurą rozwiązywania sporu zbiorowego. Pracodawca jest obowiązany podjąć rokowania niezwłocznie, jeśli w terminie określonym w wystąpieniu podmiotu reprezentującego interesy pracownicze (nie krótszym niż 3 dni) nie uwzględni on wszystkich żądań zgłoszonych przez ten podmiot. Podejmując rokowania, pracodawca zawiadamia równocześnie właściwego okręgowego inspektora pracy o powstaniu sporu zbiorowego. Rokowania kończą się podpisaniem porozumienia przez strony sporu. W razie nieosiągnięcia porozumienia sporządza się protokół rozbieżności, ze wskazaniem stanowisk stron.
Mediacja
W razie nieosiągnięcia przez strony porozumienia w rokowaniach zbiorowych, ustanowiony zostaje mediator. Może nim być osoba wybrana z listy mediatorów ustalonej przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Jeżeli strony sporu zbiorowego nie uzgodnią w ciągu pięciu dni wyboru mediatora, Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej na wniosek jednej ze stron wyznacza mediatora z listy.
Mediacja kończy się podpisaniem przez strony sporu zbiorowego porozumienia. W razie nieosiągnięcia porozumienia sporządza się protokół rozbieżności, ze wskazaniem stanowisk stron. Czynności tych dokonuje się przy udziale mediatora. Nieosiągnięcie przez strony sporu zbiorowego porozumienia w postępowaniu mediacyjnym uprawnia organizację związkową do podjęcia akcji strajkowej.